پایگاه خبری اعتیاد

●مرور منابع 

 گرچه شیوع سوء مصرف مواد و الکل در مردان گسترده تر از زنان است اما شدت آسیب پذیری زنان در این فرایند بیشتر از مردان است. متخصصان این حوزه چنین پدیده ای را شتابناکی (Telescoping) نام نهاده اند: زنان مصرف مواد و الکل را در سطحی پایین تر از مردان آغاز می کنند اما با شتاب بیشتری از مردان به اعتیاد کشیده می شوند. اثر شتابناکی (Telescope Effect)  در زنان، نخستین بار از چند دهه پیش به دنبال سوءمصرف الکل شناسایی شد اما بعدها در پژوهش های مربوط به سوءمصرف انواع مواد و قماربازی نیز مورد تایید قرار گرفت. مرور منابع غربی نشان می دهد اگرچه شیوع اختلالات اعتیادی در مردان 2 تا 3 برابر بیشتر از زنان است اما زنان، شتابنده تر از مردان، تمایل بیشتری به افزایش مصرف الکل، اپیوییدها، ماری جوانا و کوکایین و محرک ها از خود نشان می دهند. یعنی در زنان نسبت به مردان، پس از اولین تجربه مصرف مواد، خیلی سریع‌تر مصرف بار اول تبدیل به مصرف روزانه و مداوم می‌شود و شتابناکی گرایش از مصرف مواد کم‌خطرتر به سمت پرخطرتر نیز در زنان بیشتر از مردان است. اما در ایران وضعیت چگونه است؟

 یک مطالعه (قادری و همکاران، 2017) بر روی 120 زن و 140 مرد مصرف کننده مواد تحت درمان در مراکز MMT مشهد نشان می دهد که میانگین فاصله زمانی گروه مردان از اولین تجربه مصرف تا مصرف مداوم، حدود 3 سال بوده است. مطالعه ی دیگری (حمزه و همکاران، 2018) نیز با 4176 نفرحجم نمونه مرد و زن در مراکز MMT کرمانشاه نشان می دهد که این مقدار برای مردان حدود 3.6 سال و برای زنان 2.5 سال است. به سخن دیگر، هر دو مطالعه هم سو با پژوهش های غربی بر وجود اثر شتابناکی در فرایند مصرف مواد زنان مهر تایید می زنند.

●یافته های ما 

 مطالعه ما بر روی 136 نفر از زنان پذیرش شده در مرکز درمان اقامتی اعتیاد مادر و کودک جمعیت تولد دوباره (7-1396) نیز هم سو با مطالعات بالاست: از این تعداد 39% مراجعان دارای مصرف تریاک، 34.6% شیشه، 19.1% هرویین و 7.3% هم سایر مواد بوده اند. و فاصله زمانی میان اولین تجربه مصرف تا تبدیل شدن به مصرف روزانه در این زنان نیز کمتر از یک سال بوده است اما این اثر شتابناکی در زنان بر حسب نوع ماده مصرفی متفاوت است. در مصرف کنندگان هرویین، این فاصله زمانی حدود  سال 0.3، در مصرف کنندگان شیشه حدود 0.6 سال و در مصرف کنندگان تریاک برابر با 0.9 سال بوده است. (نمودار پایین)

●بحث 

 یافته های بالا در بردارنده دو استنتاج مهم در محدوده این مطالعه است:

نخست، اثر شتابناکی در فرایند مصرف مواد زنان ایرانی و غربی مورد مطالعه در مقایسه با مردان به طور نیرومندتری عمل می کند. این یافته بدان معناست که متغیر بیولوژیک (زنانه/ مردانه) بر متغیر فرهنگی ( ایرانی/غربی) چیرگی دارد و تفاوت جنسیتی هم ارز با تفاوت ملیتی، قومی نژادی و اجتماعی نیست بلکه در امتداد طولی و بالاتری قرار می گیرد. 

دوم، بسته به نوع ماده، اثر شتابناکی کند یا تند می شود یعنی اینکه ما با مفهوم واحدی به نام اعتیاد مواجه نیستیم. به عبارت دیگر مصرف کنندگان هرویین از زمان اولین تجربه مصرف راه کوتاه تر و پرشتاب تری را نسبت به مصرف کنندگان شیشه و تریاک برای رسیدن به وابستگی طی می کنند. از این رو برنامه های پیشگیرانه ما نیز نباید معطوف به یگانه انگاری کلیت مصرف مواد باشد.

 برونو لاتور، فیلسوف معاصر علم فرانسوی بر این عقیده است که وقتی لویی پاستور در زیر میکروسکوپ، میکروب را دید؛ میکروب هم پاستور را دید و در این نگاه، گفتگویی میان این دو شکل گرفت و از این رو، جهان در این لحظه به قبل و بعد این اتفاق تقسیم شد. نمونه این گفتگو را هم اکنون می توانیم میان ویروس HIVو انسان ببینیم: ویروس های دیوانه ای که تا دهه هشتاد میلادی ترجیح شان مرگ انسان ها بود تا بیماری؛ در نسل های بعدی دریافتند که با مرگ میزبان و همراه او، آن ها نیز به زیر خاک خواهند رفت و امکان تکثیر از آنان گرفته می شود و این، با عقل انتخاب طبیعی تکامل که بر بقا استوار است منافات دارد. بدین ترتیب گفتگوی میان نسل های بعدی ویروس با انسان به این سو کشیده شد که به خاطر بقا و امکان تکثیر، بیماری میزبان را بر مرگ او ترجیح دادند.

 اکنون آشکارا می توان گفتگوی چند صدایی مواد با انسان را دید: مواد بر حسب نوع جنسیت و نوع ماده، گفتگوی متفاوتی با انسان دارند اما ما، در جایگاه سیاست گذار، برنامه‌ریز، متخصص و گروه همتا؛ مونولوگی بی وقفه را تکرار می کنیم: «به مواد، فقط بگو نه!»... مونولوگی که از نانسی ریگان به ارث برده ایم...

دکتر محمد بینازاده، پژوهشگر اعتیاد و کارشناس مرکز درمان اقامتی اعتیاد مادر و کودک جمعیت تولد دوباره