پایگاه خبری اعتیاد

1)  «مغزهای کوچک زنگ زده»، فیلمی تحسین شده از جشنواره دهه فجر امسال، به ماجرای زندگی قهرمان فیلم و گذار او از سیاهی مطلق به روشنایی پرداخته است. داستان فیلم، در ستایش رویکرد پرهیزمداری در درمان اعتیاد است.

دکتر دیلمی زاده، مدیر عامل جمعیت تولد دوباره، در نقد رویکرد پرهیزمدارانه فیلم به دو نکته مهم اشاره داشته اند: نخست، تاکید بر پرهیز مداری به معنای تشویق به قهرمان پروری ست. دوم، سیاست گزاری جمعیت تولد دوباره از چند سال پیش با تغییر رویکرد پرهیزمداری به کاهش آسیب، سمت و سوی متفاوتی برگزیده است.

2)  تاریخ علم نشان می دهد چگونه کلماتی واحد با تغییر پارادایم ها، معانی متفاوتی گرفته اند. به سخن دیگر، گزاره هایی که ما به دنبال مشاهدات مان بیان می کنیم؛ نظریه بارند. (Theory-Laden)

برای نمونه، این گزاره را در نظر بگیرید: « اجسام سقوط می کنند». در فیزیک ارسطویی، سقوط اجسام به دلیل میل آن ها به بازگشت به حالت استراحت است. در فیزیک نیوتنی اما دلیل آن، جاذبه جرم زمین است. در فیزیک نسبیت اینشتینی، علت سقوط، خمیدگی فضا/زمان است و در فیزیک کوانتوم اصلا بحث بر سر وجود ذرات گراویتون (گرانشی) است.

یا مثلا به مفهوم جرم  یا زمان در تاریخ فیزیک توجه کنید : جرم جسم در فیزیک پیشااینشتینی، مفهومی مطلق است و به تعداد مولکول های تشکیل دهنده آن جسم بستگی دارد اما از دیدگاه نسبیت، جرم، تابعی از سرعت جسم است: هر چه سرعت جسم بیشتر شود جرم آن نیز افزایش می یابد. زمان هم در دستگاه نیوتنی، امری مطلق و جدای از مکان است. از نگاه نسبیت اما، اولا زمان امری نسبی و بسته به سرعت دستگاه مرجع است: هر چه سرعت بیشتر شود، زمان کندتر می شود و دوم اینکه، زمان و مکان دو جلوه ی در هم تنیده از پدیده ای  یگانه اند.

3)  گزاره « خانم الف، معتاد است» یعنی چه؟ بسته به این که پارادایم شما چه باشد، پاسخ تان متفاوت خواهد بود: در دیدمان اخلاق محوری، این گزاره یعنی اینکه خانم الف، انحراف اخلاقی دارد و ناپاک است. از نگاه پزشکی و بیمار انگاری، جایی در مغز خانم الف دچار مشکل است و به هم ریختگی نوروترانسمیتری باعث رفتاری مشکل دار شده است. از نگاه حقوق مداری ( و هم چنین اقتصاد اعتیاد عقلانی)، خانم الف، انتخاب کرده است که از میان کالاهای گوناگون کالایی به نام مواد را مصرف کند.

 بنابراین وقتی می گوییم خانم الف معتاد است، دقیقا از چه حرف می زنیم؟ در واقع، بافتار نظریِ معنایی (Contextual Theory of meaning)که این گزاره ها در آن قرار می گیرند واژگان این گزاره ها را بر حسب نظریه مربوطه، معنامند می کند.

4)  تبارشناسی رویکرد پرهیز مدار درمان اعتیاد نشان می دهد خاستگاه پیدایش آن، کلیسا و دیدمان اخلاق محوری بوده است. گروه های خودیاری معتادان بهبود یافته (که ممکن است نام های مختلفی داشته باشند اما انجمن معتادان گمنام معروف ترین آن هاست) عمدتا آموزه هایی را دنبال می کنند که اولا روحانی ست و ثانیا بر پایه پرهیز مطلق از مصرف مواد/الکل است و هر گونه لغزشی به معنای ناپاکی نگریسته شده و می تواند – به گفته آلن مارلات- بر پایه اثر تخطی از پاکی به عود بیانجامد. این دیدگاه در سرتاسر قرن بیستم و با تشویق های کلیسا به پرهیزمداری در امریکا و اروپا گسترش یافت.

کاهش آسیب اما تباری دیگر دارد: اگرچه سرچشمه آن به پیشگیری از ایدز و دیدمان بیماری انگار بر می گردد اما تداوم آن مدیون نگاه حقوق بشری است. از حق دسترسی مصرف کنندگان مواد به خدمات درمانی گرفته تا حق مصرف بهداشتی مواد

5)  در واقع، سال هاست که عرصه مناظرات اعتیاد در کشورما، عرصه گفتگوی ناشنوایان است: همگی گزاره واحدی بر زبان می رانند (مثلا، معتادان را باید درمان کرد)؛ اما هرکسی این گزاره را در بافتار نظری متفاوتی بیان می کند. از یک منظر، این نظریه ها (اخلاق محوری، بیماری انگاری، و حقوق محوری) قیاس ناپذیرند (incommensurable) : به این معنا که در تفسیر گزاره « معتادان را باید درمان کرد» در پرتو هر کدام از این سه نظریه مختلف، تناظر یک به یک معناشناختی (Semantic) وجود ندارد و از این رو نمی توان آن ها را در قیاس جزء به جزء معنایی واژه ها با هم سنجید. با این حال اما در فلسفه علم راهی برای مقایسه پذیریِ (comparability) نظریه های قیاس ناپذیر وجود دارد. یعنی همان چیزی که به آن آزمون فیصله بخش (Crucial Experiment) می گویند. نمونه های چنین آزمونی در تاریخ علم فراوان است. (می توان به رصد خمیدگی نور خورشید  با تلسکوپ هابل، و پایان منازعه میان نظریه نسبیت و فیزیک نیوتنی بر سر خمیدگی فضا، به نفع اینشتین؛ و یا به فیصله بخشیِ دعوای میان مکتب کپنهاگ فیزیک کوانتوم بور و هایزنبرگ با نظریه رقیب یعنی شرودینگر و اینشتین اشاره کرد). آزمون های فیصله بخش اصولا از جنس بررسی تناظر معناشناختیِ  میان اجزای گزاره های نظری نیست بلکه معطوف به مقایسه توانمندی های آن نظریه ها از نظر کارایی (Workability) و پیش بینی کنندگی (predictability) است.

به نظر می رسد باید اجماعی میان صاحب نظران این سه دیدگاه مختلف بر سر نوع آزمون فیصله بخش شکل گیرد و نتیجه آن به عنوان فصل الخطاب این منازعات نظری بی پایان تلقی شود.

به گمان من در این باره، ارزیابی دستاورد هایِ (Payoff)  هر یک از این دیدگاه های سه گانه بر پایه نظریه بازی می تواند آزمون فیصله بخشِ این نزاع دیرپای نظری باشد. پیشاپیش اما می توانم پیش بینی کنم که نتایج این آزمون مطلقا به حذف هیچکدام از این دیدگاه ها نمی انجامد بلکه مطابق با استراتژی ترکیبی نش، به سهم بندی و وزن کشیِ حدود اجرای این سیاست ها در عمل می انجامد. به سخن دیگر، معین می کند که چه بخشی از بودجه را صرف کدام یک از این سیاست ها کنیم.

6)  نگرانیِ دکتر دیلمی زاده، راست و درست است: قهرمان پروریِ یک نمونه موفق پرهیزمداری، لزوما به معنای موفق بودن تمام نمونه های آن نیست. در واقع پرسش اینجاست که با صرف چه مقدار منابع در کل کشور برای تمامی گروه هدف رویکرد پرهیزمدار، چند نمونه ی موفق از این دست داشته ایم و آنگاه آن را مقایسه کنیم با گروه هدف رویکرد کاهش آسیب و میزان منابع مصرفیِ آن به ازای نتایج به دست آمده (تحلیل هزینه/ کارایی و هزینه / فایده).

اگر برای کارایی درمان اعتیاد در جامعه هدف معتادان، منحنیِ توزیع نرمالی تصور کنیم در آن صورت شاید نمونه های موفق پرهیز مداری، انحراف معیار سوم سمت راست منحنی را در بر گیرند و گرنه که زنگوله منحنی (که شامل بخش عمده جامعه هدف است) محصول نسبی گرایی در درمان اعتیاد است و قهرمان آن نیز آدم هایی متوسط اند. قهرمان هایی که وضعیت پایه آن ها چندان تاریک و سیاه نبوده و دستاوردهای شان هم آن چنان تابناک نیست که گوش فلک را کر کند و الگوی انسان کامل را به رخ بکشد. آدم های بی ادعایی که فقط اندکی زندگی شان بهتر شده است اما تعدادشان آن قدر زیاد است که مجموع همین بهبودی های اندک، از آنان قهرمانی جمعی می سازد و به این ترتیب وزن کارایی مداخله برای آنان بر بهبودی درخشان اما تک موردیِ پرهیزمداری می چربد.

دکتر محمد بینازاده، پژوهشگر اعتیاد