مدیر مرکز طرح، برنامه و پژوهش جمعیت خیریه تولد دوباره، صحبتهایش را در پنل تخصصی «موبایل سنتر بزرگراهها؛ الگوی بومی کاهش آسیبهای ناشی از اعتیاد در کلانشهر تهران» با نشان دادن تصویری از یک دانشآموز ژاپنی که در کنار ریل قطار ایستاده، شروع میکند و در شرح این عکس میگوید: «سه سال است که قطاری برای رساندن این دختر دانشآموز به مدرسهاش از این مسیر عبور میکند. او توجه را به این نکته جلب میکند که این قطار فقط برای این دختر، فقط یک مسافر، این همه راه را میآید و بازمیگردد و قرار است این رفت و آمدها تا زمان فارغالتحصیلی این دختر ادامه داشته باشد.»
به گزارش خبرنگار پایگاه خبری اعتیاد، سارا اسمی زاده سپس عکسهایی به حاضران نشان میدهد که گروههایی به افراد تک افتادهای که در گوشه و کناری از شهر در حال مصرف مواد هستند خدماترسانی میکنند و میگوید: «اگرچه هر روز تیمهای موبایل سنتر مسیر زیادی را طی میکنند که به این آدمهای تنها خدماترسانی کنند، اما بخش مهمی از واقعیت این است که اگر پاتوقهای شلوغی در شهر تهران وجود نداشت برنامههایی مانند موبایل سنتر برای خدماترسانی به مصرفکنندگان مواد به اجرا در نمی آمد که در کنار آن به این آدمهای تک افتاده هم سرویسی ارائه شود.»
مدیر مرکز طرح، برنامه و پژوهش جمعیت خیریه تولد دوباره میگوید که کاش میشد رویکرد من در مورد ارزشمندی خدمات موبایل سنتر بر مبنای این گزاره باشد که هر انسانی به تنهایی ارزشمند است و سزاوار دریافت خدماتی است که جامعه به شهروندانش ارائه میکند اما وقتی به واقعیت برگردیم در هنگام عمل، یعنی در زمان اولویتبندی، برنامهریزی و بودجهبندی، این گزاره بخشی از عقلانیت ما را تشکیل نمیدهد؛ بنابراین با رویکرد دیگری بحث را شروع میکنم و ارزشمندی خدمات موبایل سنتر و کارکرد این برنامه در سیستم کاهش آسیب کشور را بیش از ارزش وجودی تک تک انسانهایی که از خدمات آن بهره مند میشوند به تعداد این افراد و خطراتی که احتمالاً بهواسطهی فعالیتهای موبایل سنتر از سر ما رفع خواهد شد منتسب میکنم.
مدیر مرکز طرح، برنامه و پژوهش جمعیت خیریه تولد دوباره با این مقدمه وارد بحث اصلی میشود و گزارشی از روند شکلگیری موبایل سنتر در کشور ارائه میکند.
او توضیح میدهد که در سالهای اولیه دهه 80، نرخ رشد موارد جدید اچ.آی.وی در میان مصرفکنندگان تزریقی مواد بهویژه در زندانها در حال افزایش بود و رشد سریعی هم داشت و به همین دلیل ایده ارائه برنامههای کاهش آسیب در ایران مطرح و سپس اجرایی شد.
اسمی زاده میگوید: «بر این اساس یک سری برنامهها و ستینگ های کاهش آسیب مانند برنامه درمان نگهدارنده با متادون، برنامه سوزن سرنگ، برنامه کاندوم، مشاوره و آزمایش داوطلبانه شکل گرفت و در زندانها، کلینیکهای درمان نگهدارنده، مرکز گذری (DIC)، گشت سیار (Outreach)، سرپناه شبانه و کلینیکهای مثلثی به اجرا گذاشته شد.»
یک مسئله جدید در شهر تهران
به گفته او، در چند سال اخیر، مسئلهای جدید در شهر تهران ایجاد شده و آن جا به جایی پاتوقهای مصرف مواد در تهران است، مسئلهای که باعث شده تا راهکار جدیدی برای ارائه خدمات کاهش آسیب به مصرفکنندگان مواد در ایران شروع شود: «زمانی پاتوقها در مرکز و جنوب شهر متمرکز بودند اما مدتی است که پاتوقهای جدیدی در گوشه و کنار شهر و در کنار اتوبانها و بزرگراهها ایجاد شده و حتی پاتوقها زیرزمینیتر شدهاند و دسترسی به بیماران برای ارائه برنامههای کاهش آسیب سختتر شده است. این پاتوقهای جدید که پراکندگی زیادی هم دارند در محلهای زندگی طبقات متوسط و بالای جامعه هستند و به همین دلایل امکان احداث دی ای سی در اطراف آنها یا صرفه اقتصادی ندارد یا با مخالفت جدی ساکنان محل روبهرو میشود و کار خدماترسانی به بیماران را با مشکل مواجه میکند.»
اسمی زاده توضیح میدهد که استفاده از تیم سیار (Outreach) هم برای پوشش مناطق جدید پاسخگو نیست و خطرات زیادی نیز به همراه دارد (خطرات استفاده از موتورسیکلت در فصلهای مختلف سال، تصادف، گواهینامه، نبود پشتیبان برای تأمین حداقل امنیت، عدم امکان حمل بار زیاد، نبود مرکز گذری برای ارجاع و دریافت خدمات تکمیلی و...) از طرف دیگر امکان ارجاع افراد به مراکز گذری موجود که بیشتر در مرکز شهر مستقر هستند به واسطه فاصله زیاد و مشکلات رفت و آمد وجود ندارد.همچنین پاتوقهای شناسایی شده بعد از هر بار مداخله نیروی انتظامی از بین میروند و پاتوقهای جدید در محلهای ناشناخته و سخت در دسترس تر شکل میگیرند با این اوصاف شهر تهران با وضعیت جدیدی مواجه شد که برنامههای کاهش آسیب موجود پاسخ مناسبی برای آن نبود.
به گفته او پیشنهاد موبایل سنتر بزرگراهها را اولین بار آقای دکتر شیرازی و موسسه مهرآیین مطرح کرد. این طرح به وسیله جمعیت خیریه تولد دوباره پیگیری شد و این سازمان مردمنهاد اجرای ان را بر عهده گرفت: «ماههای پایانی سال 1393 بود که شناسایی پاتوقهای حاشیه بزرگراهها آغاز شد و تلاش برای مذاکره و اعتمادسازی برای ورود به پاتوقها به مرحله اجرا گذاشته شد. دو دستگاه ون برای ارائه خدمات کاهش آسیب تجهیز شدند و 4 تیم 4 نفره متشکل از افراد گروه همتا در دو شیفت کاری 5 ساعته برای پوشش همه پاتوقهای اطراف بزرگراهها مشغول به کار شدند.
افرادی که در موبایل سنتر بزرگراهها مشغول به کار بودند وظیفه داشتند که خدمات کاهش آسیب را بر اساس نیاز بیماران به آنها ارائه کنند. غذا (قابلحمل، عدم تولید زباله)، پانسمان و دارو، انتقال سریع موارد اضطراری به بیمارستان، سوزن و سرنگ، کاندوم، آموزش چهره به چهره در مورد رابطه جنسی و تزریق کمخطرتر، ارجاع به مرکز گذری و سرپناه، انتقال افراد آسیبپذیرتر بهویژه زنان و زنان باردار به سرپناه شبانه در صورت تمایل، خدماتی بود که برای موبایل سنترها تعریف شده بود.
مدیر مرکز طرح، برنامه و پژوهش جمعیت خیریه تولد دوباره در رابطه با کارکردهای مثبت موبایل سنترها میگوید: «ارائه خدمات به صورت موبایل سنتر این امکان را فراهم میکرد که در مدتزمان کمتری، به تعداد بیشتری از افراد خدمترسانی انجام شود؛ دسترسی به جمعیتهای پنهان و سخت در دسترس را افزایش میداد؛ جابجاییهای سریع پاتوقها اخلالی در ارائه خدمات به وجود نمیآورد؛ فضای داخل خودرو محل امنی برای گفتگوی دوطرفه و مشاوره فراهم میآورد؛ بهوسیله موبایل سنترها امکان حملونقل تجهیزات بهداشتی، لباس و غذای بیشتری وجود داشت؛ امکان جابهجایی سریع و انتقال موارد اورژانسی به بیمارستان یا سرپناه را فراهم میکرد؛ نسبت به دی آی سی ها کنترل بیشتری بر مدتزمان دسترسی به گروه هدف وجود داشت و همچنین به دلیل حضور در پاتوقها و ارتباط مستمر اعضای تیم با گروه هدف، آخرین اطلاعات در مورد الگوهای مصرف در میان مصرفکنندگان پرخطر در دسترس فعالان این حوزه قرار میگیرد و امکان واکنش سریع و مناسب را فراهم میآورد.»
یک نگاه جدید: تغییر ساختار قدرت در پاتوقهای مصرف مواد
اسمی زاده بر این اعتقاد است که اگر پاتوق را یک ساختار قدرت در نظر بگیریم، میتوانیم بگوییم که یک ساختار قدرت دو وجهی است که در یکطرف پاتوقدار و فروشنده مواد و در طرف دیگر مصرفکننده مواد قرار دارد.
او حدس میزند که ارتباط متقابلی بین دو طرف این ساختار قدرت وجود دارد بهطوریکه یک طرف مواد و حدی از امنیت را برای طرف دیگر تأمین میکند و طرف دیگر هم سود اقتصادی و احتمالاً نوعی از منزلت اجتماعی که در آن کانتکس معنادار است برای طرف مقابلش فراهم میکند. اسمی زاده بر این اعتقاد است که وقتی سر و کله تیم موبایل سنتر در پاتوقها پیدا میشود این ساختار قدرت یک وجه دیگر هم پیدا میکند که هر دو طرف ساختار قدرت پاتوق به ضرورتی آنها را در جمع خود میپذیرند چون افراد تیم موبایل سنتر کسانی هستند که برای مصرفکنندگان مواد منابع کمیاب و ارزشمندی مانند سوزن، سرنگ، غذا، لباس و سیگار میآورند و چون آنها به خدمات این گروه نیاز دارند نمیتوانند نادیدهشان بگیرند و اعضای تیم را در جمع خود میپذیرند و به این ترتیب وجه دیگری به ساختار قدرت در پاتوقها اضافه میشود که ساختار قدرت آنجا را کاملاً تغیر میدهد و تعادل جدیدی ایجاد میکند.
مدیر مرکز طرح، برنامه و پژوهش جمعیت خیریه تولد دوباره میگوید: «به نظر من نمیتوان به سادگی گفت که قدرت تیم موبایل سنتر با قدرت مصرفکننده مواد ترکیب میشود و قدرت مصرفکنندهها را افزایش میدهد. به نظر من تیم موبایل سنتر یک ساختار قدرت جدا در پاتوق است که کاملاً مستقل است و نمیتوان قدرت آن را با قدرت مصرفکننده مواد جمع جبری کرد. هر چند مداخلهای که انجام میدهد به نفع مصرفکننده مواد است.»
اسمی زاده توضیح میدهد: «تیم موبایل سنتر برای اینکه بتواند وارد پاتوق شود باید بتواند با هر دو وجه قدرت وارد تعامل شود. طرفین قدرت او را میپذیرند برای اینکه میبینند این گروه منابع ارزشمندی دارد که به کار آنها میآید. تیم موبایل سنتر، غذا و دارو و پانسمان دارد، میتواند به مصرفکنندگان مواد مشاوره بدهد و به منابع دنیای بیرون از پاتوق مثل سرپناه و مراکز درمان اعتیاد دسترسی دارد. گاهی اوقات با خودشان پزشک و مددکار به پاتوق میآورند و میتوانند حمایتهای اجتماعی را تا حدودی برای آنها فراهم کنند. با این اوصاف طرفهای قدرت پاتوق به این جمعبندی میرسند که نمیتوانند از ورود این تیم به پاتوق جلوگیری کنند و آنها را به عنوان قدرت جدیدی در پاتوق میپذیرند.»
به گفته او بهاینترتیب به تیمهای موبایل سنتر کارکردیهای ناخواسته اما مطلوب اضافه میشود: «با تغییر ساختار قدرت در پاتوقها، تعادلی جدیدی به نفع مصرفکنندههای مواد ایجاد میشود. حتی گزینههای جدیدی برای مصرفکنندههای مواد فراهم میشود. همین که مثلاً میتوانند تصمیم بگیرند که برای ترک اقدام کنند یا مثلاً متادون را جایگزین مصرف مواد کند. حتی میتوانند در پاتوق نمانند و به دی آی سی ها وشلترهایی که در سطح شهر وجود دارد برود. بهاینترتیب احساس میکنند که از آنها به نوعی حمایت میشود و احساس ناتوانیشان کاهش مییابد. کاهش احساس ناتوانی میتواند تا حدی کنترل مصرفکنندگان مواد بر موقعیتهای پرخطری که در آن قرار میگیرند مثلاً موقعیتهای استفاده از سوزن و سرنگ مشترک یا رابطه جنسی پرخطر، افزایش دهد. همه این موارد در مجموع آسیبپذیری مصرفکنندگان حاضر در پاتوقها را کاهش میدهد.
اسمی زاده میگوید: «هدف هر برنامه کاهش آسیبی این است که آسیبپذیری مصرفکننده را کم کند و فکر میکنم حتی اگر موبایل سنترها هیچ کارکرد دیگری نداشته باشد صرف حضورشان در پاتوقها و صرف خدمات حداقلی که ارائه میدهند با تغییری که در ساختار قدرت به وجود میآورد،بسیار تأثیرگذار باشد.»
او میگوید: «نمیخواهم خیلی آرمانی به مسئله نگاه کنم اما گمان میکنم با آموزش تیمهای موبایل سنتر و تقویت تواناییهای رهبری اعضای آنها و نیز افزایش منابع مادی آنها، میتوانیم حتی امیدوار باشیم که در آینده امکان چانهزنی بیشتر و به دست آوردن حدی از نظارت و کنترل بر وضعیت بهداشتی پاتوقها و حتی نوع و کیفیت موادی که در پاتوقها فروخته و مصرف میشود و روشهای مصرف مواد در پاتوقها توسط این تیمها فراهم شود.»
مدیر مرکز طرح، برنامه و پژوهش جمعیت خیریه تولد دوباره بر این اعتقاد است که حتی میتوان تست سریع اچ.آی.وی را هم به خدمات موبایل سنتر اضافه کرد و همچنین داروهای اچ.آی.وی و هپاتیت را در اختیار بیماران شناسایی شده بیخانمان یا سخت در دسترس قرار داد.
مرضیه نوری