بيش از ٢٠ سال از آغاز درمان دارويي براي بيماران ايدز در ايران مي‌گذرد و امروز متوليان كنترل بيماري، چند نگراني مهم دارند؛ نگراني‌هايي هم‌وزن افزايش صعودي تعداد مبتلايان يا ناشناخته ماندن موارد جديد، مراجعه نكردن تعداد قابل توجهي از مبتلايان اچ‌آي‌وي براي دريافت درمان دارويي، رها كردن درمان توسط بيماران، مقاومت دارويي و شكست درمان.
آخرين برآوردهاي اداره ايدز وزارت بهداشت نشان مي‌دهد كه هزينه مراقبت سالانه يك بيمار اچ‌آي‌وي در ايران، پيش از آغاز درمان دارويي ٥٠٠ هزار تومان است كه بعد از آغاز درمان، درصورت دريافت داروهاي خط اول (داروهاي توليد داخل)، اين هزينه به دو ميليون و ٥٠٠ هزار تومان در سال افزايش مي‌يابد و در صورت شكست درمان و مقاومت دارويي و اجبار به مصرف داروهاي خط ٢ (داروهاي وارداتي)، هزينه درمان بيمار ايدز، سالانه ١٠ ميليون تومان خواهد بود. اما متوليان سياستگذاري براي كنترل ايدز، بيش از آنكه نگران افزايش هزينه‌هاي درماني بيماران بر اثر مقاومت دارويي و اجبار به مصرف داروهاي گران‌قيمت‌تر باشند از بابت شيوع مقاومت دارويي در جامعه سالم نگرانند. بيمار ايدز كه دچار مقاومت دارويي شده، مي‌تواند در يك رابطه جنسي غير ايمن، يك ويروس مقاوم به درمان را به شريك جنسي خود منتقل كند.

مقاومت دارويي چيست؟
ساده‌ترين تعريف از مقاومت دارويي و شكست درمان ايدز اين است كه بيمار، به دلايل مختلف، پاسخگويي مناسبي به درمان نداشته باشد و علايم باليني، با وجود درمان دارويي، رضايت درمانگر را جلب نكند. عباس صداقت، رييس اداره ايدز وزارت بهداشت در گفت‌وگو با «اعتماد» در تعريف علمي از مقاومت دارويي مي‌گويد: «ميكروب‌ها سلامت انسان‌ها را به خطر مي‌اندازد و به شكل‌هاي مختلف و در انواع ويروس يا باكتري وارد بدن مي‌شود. دانشمندان براي توليد داروهايي تلاش مي‌كنند كه تكثير ميكروب‌ها را تحت كنترل درآورده يا كند كند. با توجه به اينكه ميكروب‌ها موجودات زنده‌اي هستند، مي‌توانند خودشان را نسبت به آن آنتي ميكروب تطبيق داده و مقاوم شوند. داروهاي ضدميكروب زماني مي‌توانند اين ميكروب‌ها را از بين ببرند كه مصرف آنها و در واقع، دوره درمان، به موقع آغاز شده، دارو تا پايان دوره درمان مصرف شده و درمان و دارو به درستي انتخاب شوند. مصرف نامناسب و اشتباه داروهاي ضدميكروبي، مصرف نكردن دارو تا پايان دوره درمان باعث تغيير ميكروب و مقاومت در مقابل آنتي‌ميكروب شده و اثربخشي دارو، مختل يا تضعيف مي‌شود كه اين اتفاق، مقاومت دارويي است. عامل بيماري ايدز هم ويروس اچ‌اي‌وي است و داروهاي ضد ويروسي باعث كندي تكثير اين ويروس مي‌شود مشروط بر اينكه بيماران اچ‌آي‌وي، درمان را به موقع شروع كرده و داروها را به درستي مصرف كنند. درمان نادرست و رها كردن درمان، باعث مقاومت ويروس به داروهاي ضد ويروسي شده و درمان بي‌تاثير مي‌شود كه نخستين علايم هشدار‌دهنده هم، پايين بودن سطح ايمني بدن و بالا بودن بار ويروسي بدن بيمار است كه صرفا در آزمايشات مولكولي مشخص خواهد شد.»
درمان دارويي بيماران ايدز در ايران با ٢٦ قلم دارو انجام مي‌شود كه هفت قلم آنها توليد داخل و بقيه وارداتي هستند. در حالي كه يكي از دلايل ايجاد مقاومت دارويي و شكست درمان متوجه كيفيت داروها و رژيم‌هاي درماني است، وزارت بهداشت با برگزاري كميسيون‌هاي سالانه، نياز دارويي سال آينده، داروها و اثربخشي آنها را مورد ارزيابي قرار مي‌دهد و در صورت شيوع مقاومت دارويي در بيماران تحت درمان با يك رژيم دارويي مشترك، داروها جايگزين خواهد شد كه صداقت مي‌گويد نتايج بررسي‌هاي سالانه كميته علمي كشوري ايدز درباره مقاومت دارويي داروهاي رايج در كشور، چندان شدت نداشته كه به تغيير رژيم‌هاي درماني منجر شود.

فقط ٣٠ درصد شناسايي شده‌اند
از سال ١٣٦٥ و تا امروز، كمي بيش از ٢٩ هزار بيمار اچ‌آي‌وي ايدز در ايران شناسايي شده‌اند كه بنا بر تخمين رييس اداره ايدز وزارت بهداشت، اين تعداد، ٣٠ درصد مبتلايان در ايران را شامل مي‌شوند و ٧٠ درصد از افرادي كه به هر دليل آلوده به ويروس ايدز هستند، هنوز از آلودگي و ابتلاي خود خبر ندارند.
از تعداد ٢٩ هزار بيمار شناسايي شده، تا پايان سال گذشته، هشت هزار و ٧٢٥ بيمار، تحت مراقبت و درمان ايدز بوده‌اند. تا ابتداي امسال و از كل موارد شناسايي شده حدود شش هزار بيمار فوت كرده‌اند و شش هزار و ٤٨٤ بيمار هم تحت درمان دارويي هستند و در واقع، از ٢٣ هزار نفر باقي بيماران، تا امروز فقط ٣٦ درصد براي آغاز درمان مراجعه كرده‌اند كه البته نيمي از اين جمعيت هم بعد از گذشت سه سال، درمان را رها مي‌كنند.
صداقت مي‌گويد: «هر فرد مبتلا، صرف نظر از بار ويروسي و سطح ايمني بدن، بايد حداقل هر سه ماه يك‌بار مراجعه كرده و ارزيابي شود تا بتوانيم زمان دقيق آغاز درمان دارويي را براي او مشخص كنيم. تعيين زمان دقيق آغاز درمان بستگي دارد به اينكه ويروس، چند وقت پيش از شناسايي بيمار وارد بدن او شده است. سطح ايمني بدن و بار ويروسي در بدن مي‌تواند راهنماي آغاز زمان درمان باشد. توصيه اكيد ما اين است كه افراد اگر فكر مي‌كنند بر اثر رفتار جنسي غير ايمن يا تزريق مواد مخدر مواجهه با ويروس داشته‌اند، در نخستين فرصت آزمايش بدهند كه در اين‌صورت، ممكن است تا ١٠ سال هم نياز به شروع درمان دارويي نداشته باشند و در صورت دريافت درمان به موقع، طول عمري برابر با ساير افراد جامعه داشته باشند.»
به گفته صداقت و در سال ٩٣، ٢٥٨ مورد مقاومت دارويي ثبت شده و حدود ١٤١٧ بيمار هم به علت ممكن نبودن ادامه درمان با داروهاي خط يك، ناچار به تغيير رژيم دارويي و مصرف داروهاي خط ٢ شده‌اند.

معتادان تزريقي بيش از بقيه دچار مقاومت دارويي مي‌شوند
مراجعه ديرهنگام براي دريافت درمان دارويي از عوامل موثر در شكست درمان است. در حالي كه به گفته رييس اداره ايدز وزارت بهداشت، بيش از ٦٠ درصد بيماران شناسايي شده، مصرف‌كنندگان تزريقي مواد هستند و ١٥ درصد مبتلايان هم اعلام كرده‌اند كه روابط جنسي غير ايمن داشته‌اند، صداقت ابراز تاسف دارد از اين بابت كه اغلب بيماران، مراجعات ديرهنگام و با سطح ايمني بدن بسيار پايين و بار ويروس بسيار بالا دارند كه اين اتفاق مي‌تواند درمان را سخت‌تر كند، امكان مقاومت دارويي را افزايش دهد، داروهاي بسيار گرانتر به كار گرفته شود، درمان پيچيده‌تر شود، عمر مفيد بيمار كاهش يابد و هزينه درمان هم را تا بيش از سه برابر افزايش دهد.
من مرگ را به چشم ديدم
عماد يك بيمار ايدز است. مهندس شيمي كه حدس مي‌زند سال ٧٨ يا ٧٩ يك رفتار پر خطر داشته اما با آزمايش تصادفي در سال ٨٥ متوجه آلودگي خود شده است. عماد از سال ٩١ و به دليل نتايج آزمايش تعداد لنفوسيت‌هاي كمكي خون cd٤ و بار ويروسي وارد درمان دارويي شد و اكنون سه سال است كه دارو مصرف مي‌كند اما بعد از يك سال دچار مقاومت دارويي شد و از فروردين امسال ناچار به مصرف داروهاي خط دوم شده است.
«علاوه بر آنكه تعداد لنفوسيت‌هاي خونم بسيار پايين‌تر از دفعات قبل بود و بار ويروس هم افزايش داشت، دچار كمبود وزن شديد، بي‌اشتهايي، اسهال‌هاي طولاني مدت و علايم سرماخوردگي بودم. فعاليت‌هاي اجتماعي‌ام مختل شده بود و... من مرگ را به چشم خودم ديدم. داروهايم را به موقع مصرف مي‌كردم و به دليل وضعيت مالي، امكان انجام مستمر آزمايش و ارزيابي و تغذيه مناسب هم فراهم بود. در دوره اول، زيدوودين، لامي وودين و افاوير مصرف مي‌كردم اما از فروردين امسال كلترا و ترووادا مصرف مي‌كنم كه اگر به اين داروها هم مقاوم شوم، ديگر انتخابي نخواهم داشت.»
در حالي كه مصرف الكل و مواد مخدر مي‌تواند به فراموشي رعايت نظم مصرف داروها منجرشود، صداقت مي‌گويد كه مصرف همزمان داروهاي درمان اعتياد و ايدز، تاثير‌گذاري يكديگر را كاهش مي‌دهد و همچنين، سوءتغذيه، با ايجاد اختلال در‌گيرنده‌هاي سلولي و سيستم ايمني بدن، تاثير‌گذاري درمان را به حداقل مي‌رساند.

٣٢درصد مقاومت دارويي در سال ٨٧ گزارش شد
سال ١٣٨٧، مركز تحقيقات ايدز در يك بررسي، گزارشي از مقاومت دارويي ٢٥ بيمار مراجعه‌كننده به بيمارستان امام خميني تهران منتشر كرد. در اين بررسي ٢٥ بيمار كه در اثناي مصرف داروها به مقاومت ايمونولوژيك دچار شده بودند مورد مطالعه قرار گرفتند. ٢٠ نفر از بيماران، مرد و پنج نفر زن بودند و ٥٦ درصد آنان بر اثر تزريق مشترك، ٢٠ درصد بر اثر تماس جنسي محافظت نشده، ١٢ درصد از راه انتقال خون و ١٢ درصد به دليل ناشناخته مبتلا شده بودند. ٥٦ درصد بيماران سابقه زندان داشتند و ٤٤ درصد هم مبتلا به هپاتيت C بودند. مقاومت دارويي بيماران نسبت به درمان ٣٢ درصد گزارش شده بود اما تاكيد بر اين بود كه «ميزان شيوع مقاومت دارويي در بيماران مورد مطالعه، بسيار كمتر از مطالعات مشابه ساير كشورها با ميزان مقاومت حدود ٣٠ الي ٩٠ درصد بوده است.»

 منبع: روزنامه اعتماد